Zamek Królewski w Warszawie

Historia Zamku Królewskiego sięga późnego średniowiecza i początków założenia grodu, który później stał się Warszawą (koniec XIII w., początek XIV w.). Na miejscu dzisiejszego zamku stał niewielki kompleks budynków służący jako mieszkanie książętom mazowieckim, ich rodzinom, urzędnikom i dworzanom. Założenie pierwszej siedziby książąt mazowieckich i pierwszego zamku przypisuje się Bolesławowi II, który zjednoczył pod swoim panowaniem całe Mazowsze. Z biegiem czasu drewniane konstrukcje grodu zostały zastąpione solidniejszymi konstrukcjami z cegły i muru. Natomiast Warszawa stawała się coraz ważniejszym ośrodkiem handlowym, administracyjnym i strategicznym państwa polskiego. Wzrost jej znaczenia przyczynił się na początku XV w. do powstania pierwszego okazałego domu książęcego. Utrzymany w gotyckim stylu zamek w dokumentach był nazywany Curia Maior lub Curia ducalis, w tłumaczeniu Wielki Dwór lub Dom Duży. 

Zamek od strony Wisły w 1656 r.

   

Przez lata kompleks zamkowy się powiększał i służył jako główna rezydencja, zmieniającym się władcom mazowieckim. W pierwszej połowie XVI w. okazało się,  że ostatni Piastowie z Mazowsza są utracjuszami. Pomimo odziedziczonego bogatego skarbca w większości żyli na kredyt, nawet spieniężali rodzinne klejnoty. Ostatecznie dług u wierzycieli spłacił ówczesny król z dynastii Jagiellonów- Zygmunt I Stary. Mazowsze oficjalnie zostało przyłączone do dóbr królewskich, ponieważ wcześniej było jedynie lennem królów polskich. W  sierpniu 1526 r. odbył się uroczysty wjazd na Zamek warszawski, który z książęcego stał się królewskim. W 1529 r. król po raz pierwszy zwołał sejm koronny w Warszawie, tym samym określając jej pozycję jako siedziby królewskiego dworu, a także sejmu i najwyższych urzędów państwa. Ostatecznie w 1568 r. Zygmunt August wraz z dworem i najwyższymi urzędnikami zamieszkał w Warszawie na stałe. Jednocześnie wznowione zostały prace nad rozbudową Zamku oraz  wzniesieniem stałego mostu przebiegającego przez Wisłę.

Zamek Królewski od strony Wisły. Fragment widoku Warszawy z 1656 r., źródło: Wikipedia

Włoski architekt Giovanni Battista Quadro z Lugano zaczął realizować projekt przekształcenia średniowiecznego pałacu w nowoczesny trójskrzydłowy zamek w stylu renesansowym z połączeniem elementów gotyckich. Gruntowną modernizację przeszły również królewskie komnaty i pomieszczenia gospodarcze. Na zamku zaczęły się odbywać ważne wydarzenia, takie jak pierwsze wolne elekcje, sejmy konwokacyjne, czy podpisywanie ważnych aktów państwowych. Dwaj pierwsi królowie elekcyjni, czyli Henryk Walezy i Stefan Batory nie zamieszkali nigdy na zamku. dopiero król Zygmunt III Waza wprowadził największe zmiany, a także uczynił z Warszawy stolicę Królestwa Polskiego. Oficjalna siedziba króla przeszła kolejną rozbudowę. Nowe oblicze pięcioskrzydowego zamku zostało zaprojektowane przez włoskich architektów w stylu wczesnobarokowym, z monumentalną, pałacową fasadą. Komnaty królewskie również miały zyskać dostojny, godny króla wystrój, który ulegał zmianie w zależności od panującej w danym okresie mody.

Zamek Królewski, 1910 r., źródło: Wikipedia

Warszawska rezydencja królewska nieustannie wzbogacała się o nowe dzieła sztuki, jak również poszerzała swoją działalność przedsięwzięć artystycznych np. koncerty, teatr, czy opera.  Za panowania Władysława IV Wazy powstał zespół sal z głęboką sceną i widownią wyposażonych w instrumentarium, które pozwalało wystawić sztuki w bogatej barokowej scenografii. Na dworze stale też rezydowali muzycy, tancerze i śpiewacy, głównie przybywający z Włoch. W 1644 roku król Władysław IV wybudował pomnik poświęcony swemu ojcu – Kolumnę Zygmunta, która niewątpliwie jest jednym z symboli Warszawy, a na pewno Starego Miasta. Warszawa była cały czas rozbudowywana i stawała się nie tylko ważnym ośrodkiem administracyjnym, ale też kulturalnym. 
    Miasto i kultura przeżywały fazę rozkwitu, która została raptownie przerwana najazdem Szwedów w 1655 r. Para Królewska Jan II Kazimierz i Ludwika Maria Gonzaga opuścili Warszawę. Zamek został ograbiony i zdewastowany. Wszystkie cenne przedmioty:  obrazy, rzeźby, meble, marmurowe posadzki, kominki i fontanny ogrodowe, zostały wywiezione lub doszczętnie zniszczone. Po powrocie pary królewskiej, zamek nie nadawał się do zamieszkania, aż do abdykacji króla jego siedzibą był Pałac Kazimierzowski. Po abdykacji Jan Kazimierz wywiózł do Francji dużą część dzieł artystycznych, przez co zamek królewski jeszcze bardziej zubożał. Kolejnym królem elekcyjnym został Michał Korybut Wiśniowiecki, a jego pierwszą oficjalną siedzibą został Pałac Ujazdowski. Po 1670 r. wraz z żoną Eleonorą Austriaczką zamieszkał w wyremontowanych komnatach Wazów na zamku. Kolejnym polskim królem wybranym podczas wolnej elekcji został Jan III Sobieski, który nigdy nie osiadł dłużej w sercu Warszawy, gdzie przyjeżdżał w większości na sejmy i podczas ważnych uroczystości państwowych. Wówczas dzielił swój pobyt pomiędzy zamek królewski a nową, podmiejską rezydencję w Wilanowie. W tym czasie nastąpił jeszcze bardziej wyraźny podział wnętrz zamku na dwie części: królewską mieszkalną i publiczną (sejmową i administracyjną).  

Widok na Zamek Królewski, Canaletto, 1770 r.

Kolejną rodziną, która zasiadła na tronie polskim była dynastia Sasów. Początki ich panowania zbiegły się w czasie z kolejnym napadem Szwedów. W 1704 r. wojska szwedzkie, zabarykadowały się w komnatach i dewastowali wnętrza. Jak podają źródła: w Izbie Poselskiej i pokojach ministerialnych urządzili stajnie, a w Pokojach Królewskich lazaret. Zniszczono wówczas całkowicie sztukatorskie dekoracje wykonane w czasach panowania Jana III. Równie poważnych strat doznał Zamek w wyniku ostrzału artyleryjskiego prowadzonego z brzegu praskiego i od strony Krakowskiego Przedmieścia. Zamek zdobyto szturmem. Prawdopodobnie wówczas zostały zniszczone narożne wieżyczki fasady zachodniej... . Po tych wydarzeniach August II Sas postanowił zająć się odbudową i renowacją zamku, z jego inicjatywy w latach 1713-1715 stworzono gruntowny projekt przebudowy. Pierwsze prace rozpoczęto dopiero w latach 1721- 1722, ale napotkały się z protestem szlachty, której nie spodobał się miedzy innymi projekt Sali Poselskiej. Ostatecznie Zamek przeszedł remont, ale król przestał już tak bardzo się nim interesować. Zniechęcony zakazami stanu szlacheckiego, postanowił wybudować własny, okazały pałac, który tworzył cały zespół rezydencyjny- Pałac Saski (nieistniejący już pałac, obecnie teren placu Piłsudskiego i Ogrodu Saskiego) .

Ogród Saski ok. 1915 r., w głębi pałac Saski

 

 

 

Kolejna decyzja o rozbudowie została podjęta przez radę senatu, a rozbudowa była prowadzona w latach 1740- 1746, która miała przywrócić dawną świetność zamku. Przebudowa ostatecznie ukształtowała bryłę budowli znaną nam dzisiaj. Sam remont i renowacja zakończyły się dopiero za panowania Stanisława Augusta. Podczas panowania ostatniego monarchy Polski, zamek królewski przeżył swój renesans, komnaty zostały zmodernizowane zgodnie z ówczesnymi standardami mody. Wokół dworu skupiali się wspaniali artyści, których władca otaczał mecenatem. Dwór królewski stał się centrum artystycznym i politycznym, godnym stolicy królestwa. Poprzez ostateczny podział Królestwa polskiego 24 października 1795 r. państwo polskie przestało istnieć, Stanisław August abdykował i wyjechał do Grodna, a stamtąd do Petersburga. Na rozkaz Katarzyny II Wielkiej do Petersburga wywieziono również wiele zbiorów sztuki. Zamek Królewski został zaadaptowany na siedzibę urzędów pruskich, małe nakłady pieniężne na renowację, spowodowały powolne niszczenie pomieszczeń. Wyjątek wśród kompleksu pałacowego stanowił Pałac pod Blachą, odziedziczony przez Józefa Poniatowskiego. U księcia, w pałacu tętniło życie, przyjeżdżali liczni goście i wizytacje. W 1806 r. pruski okupant opuścił Warszawę, zamek znów miał odzyskać swoją świetność i stać się najważniejszym gmachem państwowym w nowo utworzonym Księstwie Warszawskim. Niestety po ostatecznej klęsce Napoleona, mała enklawa polskości również przestała istnieć.

Jan Matejko, Upadek Polski

 

Kolejne próby odnowienia zamku odbyły się w latach 1818-1820 wybudowano wówczas od strony Wisły taras na arkadach., zwana dziś od nazwiska budowniczego Arkadami Kubickiego. Architekt prowadził również remonty sal - dawnej Audiencjonalnej, Balowej, Rycerskiej i Tronowej. Oficjalnie Warszawa znajdowała się wówczas na terenie państwa rosyjskiego, więc przebudowano Kaplicę Saską na cerkiew, w której później odbywały się ważne uroczystości m. in. mianowanie cara Mikołaja I na króla Polski, czy ślub księcia Konstantego. W 1830 r. wybuchło powstanie listopadowe, liczne represje spadły również na zamek, ponownie wywieziono do Petersburga kilka ważnych obrazów m. in. widoki Warszawy Canaletta, rozmontowano także wszystkie obrazy z poprzednimi królami Polski. Kolejna rozbudowa miała miejsce w latach 1851-1852, inżynier Ludwik Koriot, nawiązując do wcześniejszych koncepcji Jakuba Kubickiego przebudował elewacje Zamku, dobudowana została attyka, ozdobiona wazami i gipsowymi girlandami, zamek zyskał też nową, ceglasto-pomarańczową kolorystykę. Następnie w czasie powstania styczniowego i okresie poprzedzającym je pl. Zamkowy służył jako miejsce manifestacji przeciwko zaborcy i jego represjom. 

Sala Canaletta

 

Po wybuchu I wojny światowej w 1915 r. miejsce rosyjskiego okupanta, zajął okupant niemiecki. Zamek stał się oficjalną siedzibą generała-gubernatora Hansa von Beselera, który w 1916 r. na zamku odczytał manifest cesarzy Niemiec i Austro- Węgier proklamujący stopniowe odzyskiwanie przez Polskę suwerenności. Po odzyskaniu niepodległości na pl. Zamkowym została wywieszona biało- czerwona chorągiew, a cały kompleks Zamku Królewskiego stał się gmachem reprezentacyjnym Rzeczpospolitej. W 1919 r. tymczasowo zamieszkał na zamku premier Ignacy Jan Paderewski, gdzie mieściły się również jego biura. Następnie zaczęto rekonstruować wnętrza pałacu na wzór czasów stanisławowskich, przebudowano: Salę Rycerską, Gabinetu Konferencyjny, Salę Audiencjonalnej, Salę Canaletta, czy Kaplice Saską. Zamek stał się najbardziej integralną częścią życia dyplomatycznego, przyjmowano na nim delegacje, odbywały się ważne uroczystości państwowe, a także przyjęcia noworoczne. Niektóre sale w okresie międzywojnia zajmowali sławni pisarze np. w Sali Tronowej przez rok mieszkał Stefan Żeromski, a Pałac pod Blachą przez prawie dwa lata zajmował Stanisław Przybyszewski. Po przewrocie majowym,  prezydentem został Ignacy Mościcki i zamieszkał na zamku, który stał się oficjalną siedzibą głowy państwa.

Kolumna Zygmunta III Wazy i ruiny Zamku Królewskiego

 

    

 

Płonący Zamek Królewski w 1939 roku, źródło: Wikipedia

 

Do wybuchu II wojny światowej zamek służył nie tylko jako siedziba prezydenta, ale też Kancelaria Cywilna, Gabinet Wojskowy, czy muzeum i magazyn dzieł sztuki. W czasie wojny zamek został doszczętnie zniszczony, głównie przez bombardowania i ostrzały artyleryjskie. W 1944 r. w czasie powstania warszawskiego niemieccy żołnierze wysadzili w powietrze nawet ruiny. Po zakończeniu jak można się dowiedzieć z tekstów źródłowych: Już w czerwcu 1945 w Biurze Odbudowy Stolicy powołano Pracownię Odbudowy Zamku, którą następnie przeniesiono do Urzędu Konserwatorskiego m.st. Warszawy. Do 1949 przygotowała ona projekt odbudowy, zakładający odtworzenie historycznej bryły i układu wnętrz. Przez wiele lat udało się jedynie odbudować Bramę Grodzką zamku.

Plac Zamkowy, Kolumna Zygmunta III Wazy. Ruiny Zamku Królewskiego

 Zamek miał być siedzibą prezydenta Bolesława Bieruta, a także ośrodkiem kultury polskiej. Do sprawy odbudowy powrócono w roku 1954, kiedy przyjęto projekt prof. Jana Bogusławskiego. Po niespełna 7 latach przerwano prace poprzez decyzje ówczesnych władz. Do odbudowy przystąpiono ponownie w 1970 r., co w dużej mierze było spowodowane wydarzeniami grudniowymi. Najwytrwalszym orędownikiem odbudowy zamku był Stanisław Lorentz (Dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie). Po czternastu latach 31 sierpnia 1984 r. nastąpiło uroczyste przekazanie zamku publiczności. Warto zaznaczyć, że do 1980 r. odbudowa budowli była finansowana głównie z prywatnych środków dzięki Polakom z kraju i z zagranicy. Natomiast wyposażenie jest w dużej mierze rekonstrukcją oryginalnych mebli, które odtworzono dzięki zdjęciom. W tym samym roku Stare Miasto wraz z zamkiem zostało wpisane na Światową Listę Dziedzictwa UNESCO. Od 1995 r. wznowiono parce rekonstrukcyjne Arkad Kubickiego, Ogrodów, a także Pałacu pod Blachą. Ostateczną formę cały kompleks odzyskał w 2009 r., kiedy zostały oddane publiczności Arkady Kubickiego. 

https://www.zamek-krolewski.pl/